۴۰ سال دوخت و دوز با کوکهای رفاقت 
روایت حسن متین راد از شاخصه ماندگاری شعر 
راز «گنبد گم‌شده» در حرم‌امام‌رضا(ع)
روایتی که می‌خواهم برایتان نقل کنم، از مقایسه دو عکس قدیمی شروع می‌شود؛ دو عکس که ضلع جنوبی صحن عتیق (انقلاب امروزی) را در دو زمان متفاوت نشان می‌دهد.
اولی مربوط به دوره قاجار و دومی متعلق به دوره پهلوی دوم است. داخل تصویر دوره قاجار، سمت راست ایوان طلا، گنبدی شکیل و زیبا به‌چشم می‌خورد که احتمالا روی رواقی کوچک در غرب روضه منوره ساخته شده بوده است، اما در تصویر مربوط به دوره پهلوی دوم، نشانی از این گنبد زیبا نیست، یعنی زمان تخریب آن به گذشته‌های خیلی دور و توسعه عصر صفوی یا افشاری باز‌نمی‌گردد و در همین دوره معاصر آن را خراب کرده‌اند.
راز این گنبد زیبا و البته گم‌شده چیست؟ زیر آن چه رواقی قرار داشته است؟ چرا آن را تخریب کرده‌اند و اصلا کاربرد فضای زیر آن چه بوده است؟ معمای گنبد گم‌شده جنوب صحن عتیق، معمایی تاریخی است که برای حل آن باید به متون، روایت‌های تاریخی و البته اسناد موجود در آستان‌قدس‌رضوی مراجعه کرد.
مروری بر آنچه در این منابع وجود دارد، به ما می‌گوید که برخی از قدیمی‌های آستان‌قدس، این گنبد را با نام «میرعلیشیر» می‌شناختند. در اسناد آستان‌قدس‌رضوی هم گاه به نام «گنبد میرعلیشیر» برخورد می‌کنیم. آیا این گنبد همان گنبد است؟ در ادامه این نوشتار و برای کشف راز گنبد گم‌شده، با هم شواهد تاریخی را مرور خواهیم کرد.
اندر احوالات «گنبد امیرعلیشیر نوایی»
میرمنشی قمی، نویسنده و ادیب برجسته دوره صفویه که بخش عمده‌ای از ضبط تاریخ هنر ایران را مدیون کتاب «گلستان هنر» او هستیم، هنگام معرفی «سلطانعلی مشهدی»، خطاط نامدار دوره صفویه، از مکان مرقد وی در حرم‌رضوی، با عنوان مکانی متصل «به گنبد امیرعلیشیر نوایی و مدرسه شاهرخی» یاد می‌کند.
برخی از مورخان متأخر، این سند تاریخی را با روایت‌های شفاهی معاصر درآمیخته و تصور کرده‌اند گنبد مذکور، همین گنبد گم‌شده است. چنین قیاسی در بررسی متون تاریخی عین شتاب‌زدگی است.
میرمنشی قمی در متن خود می‌نویسد: «و وفاتش (وفات سلطانعلی مشهدی) در تاریخ دهم شهر ربیعالاول سنه ست‌و‌عشرین‌و‌تسعمائه [اتفاق افتاد]... قبرش در محاذی مابین پایین‌پای مبارک حضرت امام همام ثامن ضامن مفترض الطاعه واجب العصمه صلوات‌الله و سلامه علیه، از بیرون متصل به گنبد امیر علیشیر و مدرسه شاهرخی نزدیک به پنجره فولادی [و]مدت عمرش ۸۵ سال [بود.]»
در متن میرمنشی قمی، افزون بر گنبد امیرعلیشیر نوایی، سخن از پنجره فولاد، مدرسه شاهرخی و از آن مهم‌تر، فضای پایین‌پای حضرت است که همه آنها در شرق روضه منوره و نقطه مقابل گنبدی قرار دارد که درباره آن صحبت می‌کنیم.
این پیوستگی میان گنبد امیرعلیشیر نوایی و پایین‌پا، در دیگر متون تاریخی مانند «خلاصةالتواریخ» وجود دارد و مجموعا بر قرار داشتن گنبد امیرعلیشیر در جناح شرقی روضه منوره دلالت می‌کند.
در میان سند‌های موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس نیز مستنداتی از دوره صفویه و افشاریه درباره گنبد امیرعلیشیر نوایی داریم که مربوط به دفن اموات در این مکان و همین‌طور هزینه تعمیر و نگهداری گنبد است.
با‌این‌حال به نظر می‌رسد که هیچ‌کدام از این اسناد و متون تاریخی، ارتباطی با گنبد گم‌شده ما ندارد و قطع‌به‌یقین درباره گنبدی صحبت می‌کند که روزگاری در ضلع شرقی روضه منوره قرار داشته و احتمالا در میانه دوره افشاریه و در توسعه فضا‌های اطراف روضه منوره تخریب شده است.
اسناد مربوط به این گنبد تا سال ۱۱۶۱قمری، حدود یک سال بعد از کشته شدن نادرشاه افشار وجود دارد و تردیدی نیست که پس از این تاریخ، گرفتار هدم و نابودی شده است و البته از آن تصویری در اختیار نداریم. پس قضیه گنبد گم‌شده‌ای که در تصاویر دیده می‌شود چیست؟
سقاخانه فراموش‌شده
در گزارش‌ها و اسناد تاریخی، گنبد گم‌شده را با نام دیگری هم می‌شناسند: «گنبد سقاخانه». مشهور است که زیر این گنبد، سنگاب قدیمی و مشهور «خوارزمشاهی» قرار داشته است که امروزه به‌عنوان قدیمی‌ترین سنگاب حرم‌رضوی در موزه آستان‌قدس نگهداری می‌شود.
قدمت این سقاخانه در حرم‌مطهر خیلی بیشتر از سقاخانه «اسماعیل‌طلایی» است. شواهد بسیاری درباره تعدد سنگاب‌های حرم‌رضوی وجود دارد و در برخی تصاویر دوره قاجار می‌توان این تعدد را در مکان‌هایی مانند مسجد گوهرشاد، به‌خوبی مشاهده کرد.
در اسناد موجود از دوره صفویه، گزارشی از وجود این سقاخانه به چشم می‌خورد. قرار گرفتن سقاخانه در قسمت مسقف حرم‌مطهر، برای تأمین نیاز‌های زائران و کاستن از گرفتاری‌های ناشی از دسترسی‌نداشتن به آب برای نوشیدن و وضو گرفتن بوده است.
طبق این گزارش‌ها، سقاخانه در مکانی میان رواق دارالسیاده تا ایوان امیرعلیشیر نوایی (ایوان طلای فعلی) قرار داشته است؛ یعنی حدودا در مکانی که گنبد گم‌شده ما روی تصاویر به چشم می‌خورد.
قدمت این سقاخانه در حرم‌مطهر خیلی بیشتر از سقاخانه «اسماعیل‌طلایی» است
به یاد داشته باشیم که دارالسیاده، پیش از آنکه در دهه ۱۳۴۰خورشیدی به دو بخش تقسیم و انتهای آن مسدود شود، از مسجد گوهرشاد تا صحن عتیق امتداد داشته و تبدیل بخش شمالی آن به رواق دارالشرف که امروزه محل حضور بانوان است، قدمت چندانی ندارد؛ بنابراین در بررسی مستندات تاریخی باید بخشی از رواق دارالشرف را که به صحن عتیق منتهی می‌شود، جزو دارالسیاده قدیم در نظر بگیریم.
به احتمال زیاد، گنبد گم‌شده ما، جایی در فضای میان دارالشرف تا محدوده کنار ایوان طلای نادری قرار داشته است. این فضا با نام گنبد سقاخانه، مدت‌ها کاربری خود را حفظ کرد و در میانه دوره قاجار، تبدیل به آسایشگاه و دفتر خدام حرم‌مطهر شد و حتی در دوره‌ای کاربری اداری مهم‌تری پیدا کرد.
در سال ۱۳۱۸خورشیدی و هم‌زمان با نیابت تولیت فتح‌الله پاکروان که بعد از واقعه مسجد گوهرشاد و از میدان‌به‌در‌کردن محمدولی‌اسدی، همه‌کاره ایالت خراسان و آستان‌قدس محسوب می‌شد، فضای زیر گنبد سقاخانه را تخریب و به رواق‌های اطرافش اضافه کردند.
اینکه چرا گنبد گم‌شده مورد‌بحث ما با کج‌سلیقگی حفظ نشد و برای راحتی کار آن را تخریب کردند و از میان بردند، دقیقا معلوم نیست. شاید دلیل این تغییر، تخریب غیراصولی و در نتیجه، تاب نیاوردن دیوار‌های اطراف برای حفظ و نگهداری گنبد گم‌شده بوده باشد.
دلیل تغییر نام چیست؟
حالا می‌دانیم که گنبد گم‌شده، در‌واقع گنبد سقاخانه بوده و آنچه به نام گنبد امیرعلیشیر نوایی در حرم‌مطهر شهرت داشته و رواق زیر آن هم به همین نام خوانده می‌شد، در‌واقع فضایی در شرق روضه منوره بوده است؛ اما پرسشی که همچنان باقی می‌ماند این است که چرا با وجود گنبد امیرعلیشیر نوایی و شهرت آن، گنبد سقاخانه را هم به همین نام خوانده‌اند. حل این مسئله اصلا پیچیده نیست و با کمی دقت در روند وقایع تاریخی می‌توان پاسخی مناسب برایش پیدا کرد.
امیرعلیشیر نوایی در تاریخ حرم‌رضوی شخصیتی برجسته و بسیار مشهور است و طبعا نام وی به‌هیچ‌عنوان از حافظه تاریخی این مکان مقدس حذف‌شدنی نیست.
با حذف گنبد و رواق امیرعلیشیر نوایی بعد از سال ۱۱۶۱قمری، نام وی همچنان بر ایوان جنوبی صحن عتیق یا همان ایوان طلا باقی ماند، اما به‌دلیل استفاده از عنوان «ایوان طلای نادری» برای تأکید بر مطلا شدن این مکان توسط نادرشاه افشار، در اسناد و متون رسمی آستان‌قدس کمتر به نام امیرعلیشیر نوایی اشاره می‌شد.
این احتمال نسبتا قوی است که با نسبت‌دادن گنبد گم‌شده مورد‌بحث ما به امیرعلیشیر نوایی و شهرت دادن آن به این نام، در‌واقع نوعی جایگزینی برای بقای نام وزیر خردمند دربار سلطان حسین بایقرا در حرم‌رضوی اتفاق افتاده باشد. از طرفی، ازآنجاکه گنبد مذکور در جوار ایوان امیرعلیشیر نوایی قرار داشت، اطلاق این نام به آن دور از ذهن نبود و می‌شد برایش شواهد تاریخی هم تراشید.
نکته دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم این است که احتمالا ساخت گنبد سقاخانه، در دوره‌ای بین عصر گوهرشاد و دوران حیات سیاسی امیرعلیشیر‌نوایی (مانند دوران حکومت بابر در خراسان) اتفاق افتاد و این مسئله می‌تواند شاهدی بر ادعای ساخت گنبد مورد‌بحث در دوره تیموری باشد.
* این گزارش چهارشنبه ۲۶ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۷۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
